ارایه اسلوب معادله

اسلوب معادله: با دقت گفته‌های زیر را بخوانید :

الف) مفهوم یا مطلبی یکسان را به دو شکل بیان کنیم، به طوری که در ابتدا فکر کنیم که دو نکته‌ی جدا گانه است و با هم

ارتباطی ندارند، اما با کمی دقت متوجه می‌شویم که مطلب دوم تأییدی است بر مطلب اصلی:

" عشق چون برآید برد هوش دل فرزانه را                   دزد دانا می کشد اول چراغ خانه را "

در نگاه اول مصراع نخست به یک معنی اشاره دارد و مراع دوم به معنی دیگر ، اما با کمی دقت پی می بریم که مصراع دوم

( کشتن چراغ خانه به وسیله ی دزد) معادلی است برای مفهوم مصراع اول .

ب) اگر به بیتی که اسلوب معادله دارد، از نظر دستوری نگاه بکنیم ، به این نتیجه می رسیم که هرمصراع به طور جدا یک جمله ی

مستقلی است که دارای معنی و مفهوم کاملی است ، بنابراین در آغاز مصراع دوم نباید حرف ربط وابستگی ( پیوند وابسته

ساز ) که، اگر، اگر چه، وقتی که، زمانی که، تا و ........ قرار بگیرد؛ مانند :

" مجوی شربت وصل از بتان که این مردم                   همیشه خون جگر داده اند مهمان ما "

در این بیت اسلوب معادله وجود ندارد، زیرا مصراع اول معنی کاملی ندارد و نا تمام است و برای کامل شدن آن نیاز به مصراع دوم است. حال آن که گفتیم در اسلوب معادله هر مصراع معنی کاملی دارد و نیاز به معنی مصراع دوم ندارد. در این بیت دو واژه‌ی «این مردم» جزء جمله مصراع دوم است؛ یعنی:  این مردم همیشه مهمان را خون جگر داده اند.

$ توجه  به تست زیر دقت کنید :

تست29: در کدام بیت اسلوب معادله به کار نرفته است ؟                                                   ( سراسری - ریاضی 1382 )

1)  در این بهار چنان روز گار افسرده است                که غیر شمع گلی هیچ کس به سر نزند 2)  حسن بیان مجوی زما دل شکستگان                از کاسه ی شکسته نخیزد صدا درست 3)  بی کمالی های انسان از سخن پیدا شود          پسته ی بی مغز چون لب واکند رسوا شود. 4) لازم پیری است صائب برگ ریزان حواس               پیش ره نتوان گرفتن لشگر بشکسته را

پاسخ: گزینه 1 صحیح است.

زیرا در آغاز مصراع دوم حرف ربط " که " به کار رفته است .

ج) مصراع دوم، توضیحی یا مثلی است برای درک معنی مصراع اول؛ یعنی برای اینکه خواننده معنی و مفهوم مصراع اول را

درک کند مصراع دوم را به عنوان توضیح یا مثل می آورند؛ به عبارت دیگر مصراع دوم در حکم مصداقی برای مصراع اول است:

" محرم این هوش جز بی هوش نیست           مرزبان را مشتری جز گوش نیست "

تست30: در کدام گزینه اسلوب معادله وجود ندارد ؟

1)  کم آواز هرگز نبینی خجل                                      جوی مشک بهتر که یک توده گل 2)  سیری زمال نیست تهی چشم حرص را                  غربال را ز کرت حاصل چه فایده 3)  سفله از قرب بزرگان نکند کسب شرف                    رشته پرقیمت از آمیزش گوهر نشود 4)  کهتری که مهتری یابد                                          هم بدان چشم کهتری منگر

پاسخ: گزینه 4 صحیح است.

ارایه تشخیص

تشخیص: (آدم نمایی یا جان بخشی به اشیای بی جان ) : نسبت دادن حالات و رفتار انسان به غیر انسان (منظور از غیر

انسان ، گل ها ، گیاهان ، اشیا ، حیوانات و .......... هستند ) ؛ مانند:

" می رود صبح و اشارت می کند                     کاین گلستان خنده واری بیش نسیت "

در این بیت، صبح به انسانی تشبیه می شود که اشاره می کند؛ یعنی رفتن و اشاره کردن که اعمالی انسانی است به صبح

نسبت داده شد .

مثال دیگر :  " گویی بطّ سفید جامه به صابون زده است              کبک دری ساق پای در قدح خون زده است "

در این بیت به یک پرنده شخصیت انسانی داده شده است ؛ یعنی بطّ سفید (مرغابی سفید) جامه ی خود را با صابون می‌شوید.

.

?  نکته هرگاه غیر انسان مورد خطاب واقع شود آرایه ی تشخیص به وجود می‌آید : " به دو چشم خون فشانم هله ای نسیم رحمت         که ز کوی او غباری به من آر توتیا را " در این بیت ، نسیم که غیر جاندار (غیر انسان ) است مورد خطاب واقع شد ، یعنی به انسانی تشبیه شده که در حال شنیدن است .

?  نکته مهم اگر کلمه‌ای که مورد خطاب قرار می‌گیرد خود انسان باشد، یعنی به جای این که بگوییم: « ای دوست ، ای معشوق ، ای یار » بگوییم: « ای گل ، ای غنچه و ..... » در این صورت آن کلمه ی مورد خطاب، استعاره است نه تشخیص؛ مانند : " باز امشب ای ستاره ی تابان نیامدی           باز ای سپیده ی شب هجران نیامدی" دراین بیت منظور از "ستاره و سپیده " انسان است (=یار ، معشوق ، دوست )؛ یعنی دو پدیده‌ی طبیعی و بی جان ستاره و سپیده مورد خطاب واقع نشده‌اند، به این علت در این بیت استعاره وجود دارد نه تشخیص.

تست28: در همه ی گزینه ها به جز گزینه‌ی . . . . . . .  آرایه‌ی تشخیص وجود دارد .

1)  ایران ای سرای امید                                                           بر بامت سپیده دمید 2)  چو بوسید پیکان سرانگشت اوی                                          گذر کرد بر مهره ی پشت اوی 3)  ای غنچه ی خندان ، چرا خون در دل ما می کنی ؟                 خاری به خود می بندی و ما راز سر وا میکنی 4)  گر بگویم که مرا با تو سرو کاری نیست                                  در و دیوار گواهی بدهد کاری هست

پاسخ: گزینه 3 صحیح است.

ارایه نماد

نماد: بعضی از پدیده های طبیعت در شعر و نثر برای مفهوم خاص به کار می روند ؛ مانند :

" اگرپای در دامن آری چو کوه                                   سرت ز آسمان بگذرد از شکوه "

کوه  ← سکوت و خاموشی

"صدف وار گوهر شناسان راز                                     دهان جز به لؤ لؤ نکردند باز "

صدف  ←  خاموشی

رود  ← جنبش و تکاپو ( گاهی هم انسان مبارز )

لاله   ← شهید

دریا  ← اتحاد و یکپارچگی

شب   ← ظلم و ستم

تست27: در دو بیت زیر کدام واژه نماد " پرگویی " است ؟

درون دلت شهربند است راز                               نگر تا نبیند در شهر باز  ازآن مرد دانا دهان دوخته است                             که بیند که شمع از زبان سوخته است 1) شهر بند 2) شهر 3) دهان 4) شمع

پاسخ: گزینه 4 صحیح است.

ارایه عکس

عکس: در آغاز دو کلمه، دو عبارت یا دو جمله به ترتیب آورده شود و در ادامه جای همان کلمات تغییر کند؛ مانند:

" چنین است رسم سرای درشت          گهی پشت برزین گهی زین به پشت "

در بیت بالا دو واژه ی "پشت" و "زین" در مصراع دوم جا به جا شده اند.

مثالی دیگر:

" تن زجان و جان زتن مستور نسیت                لیک کس را دید دستور نیست "

دو واژه ی "تن" و "جان " در مصراع اول جا به جا شده اند .

تست26: در کدام گزینه آرایه ی عکس وجود ندارد ؟

1)  همی زور کرد این بر آن آن بر این                               نجنبید یک شیر بر پشت زین 2)  خواهی که سخت و سست جهان بر تو بگذرد             بگذر زعهد سست و سخن های سخت خویش 3)  بگفتا دوری از مه نیست در خور                                بگفت آشفته از مه دور بهتر 4)  می گفت گرفته حلقه در بر                                      کامروز منم چو حلقه بر در

پاسخ: گزینه 3صحیح است.

ارایه تمثیل

تمثیل: رایج ترین شکل بیان در تمثیل این است که ما از طریق جان بخشی به اشیای بی جان مطالب را بیان  بکنیم،

مانند داستان های کلیله و دمنه که در آن حیواناتی نظیر شیر، شتر و روباه تمثیل شخصیت ها یاخصوصیات اخلاقی و رفتارهای

گوناگون نوع بشر قرار گرفته اند. منطق الطیر عطار و مثنوی مولوی که پر اند از داستان های تمثیلی.

نوع دیگری از تمثیل وجود دارد که به آن «ضرب المثل» می گویند؛ یعنی سخنی است که نوعی ضرب المثل را در خود دارد یا

خود ضرب المثلی است؛ مانند:

" من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش                         هرکسی آن درود عاقبت کار که گشت "

" نابرده رنج گنج میسر نمی شود                           مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد "

" در نومیدی بسی امید است                            پایان شب سیه سفید است "

تست25: در همه‌ی گزینه‌ها آرایه‌های ضرب المثل (تمثیل) وجود دارد به جز ...............

1)  این دغل دوستان که می‌بینی             مگسانند گرد شیرینی 2)   نباید سخن گفت ناساخته                  نشاید بریدن نینداخته 3)  با بدان بد باش و با نیکان نیکو              جای گل گل باش و جای خار خار 4)  در غم ما روزها بی گاه شد                  روزها با سوزها همراه شد

پاسخ: گزینه 4 صحیح است.

ارایه حسن تعلیل

حسن تعلیل: یعنی، شاعر یا نویسنده، علتی را برای شعر یا سخن خود بیاورد که این علت واقعی نباشد ، یعنی در عالم

بیرون منطبق با عقل نباشد ، اما از لحاظ ادبی بسیار زیبا و دلپذیر است .

به این بیت دقت کنید:

" چرا خم گشته می گردند پیران جهان دیده           به زیر خاک می جویند ایام جوانی را "

در این شعر شاعر علت پیری را این می داند: از بس که به دنبال جوانی شان گشته اند قامتشان خمیده شد. حال آنکه

می دانیم این علت واقعی نیست اما بسیار شاعرنه است  ← حسن تعلیل

مثال دیگر :

" همه درگاه تو جویم ، همه از فضل تو پویم             همه توحید تو گویم که به توحید سزایی "

شاعر دراین بیت در مصراع دوم می گوید : ای خدا فقط تو را می پرستم به این علت که تنها تو سزاوار و شایسته ی پرستش

هستی. این علت واقعی است زیرا تنها خداوند شایسته ی پرستش است، بنابراین دراین بیت آرایه ی حسن تعلیل وجود ندارد

?  نکته گاهی آرایه ی حسن تعلیل با بعضی از نشانه های ظاهری مانند: زیرا ،که، (به این علت) ، ازآن و ....  همراه می شود؛ مانند: "از آن " مرد دانا زبان دوخته است           که بیند که شمع از زبان سوخته است " برای سکوت مرد دانا علتی غیر واقعی آورده شد. ( علت غیر واقعی : سوختن زبان شمع )

گاهی هم این نشانه‌ها همراه آرایه‌ی حسن تعلیل وجود ندارد ؛ مانند :

" تویی بهانه ی آن ابرها که می گریند                بیا که صاف شود این هوای بارانی "

برای گریه ی ابرها دلیل غیرواقعی آورده شد . ( علت غیر واقعی: بهانه ی تو )

یادآوری : دقت کنیم که علت باید غیر واقعی باشد تا این که آرایه ی حسن تعلیل به وجود آید.

تست24: در کدام گزینه آرایه ی حسن تعلیل وجود ندارد؟

1)  دل عالمی بسوزی چو عذار بر فروزی                 تو از این چه سود داری که نمی کنی مدارا 2) بشکن دل بی نوای ما را ای دوست                  این ساز شکسته اش خوش آهنگ تر است. 3)  بنالد جامه چون از هم بدری                           بگرید رز چو شاخ او ببری 4)  چو سرو از راستی برزد علم را                         ندید اندر جهان تاراج غم را

پاسخ: گزینه 1 صحیح است.

در این گزینه علتی به کار نرفته است .

ارایه مبالغه

اغراق ( مبالغه): نسبت دادن صفتی به کسی یا چیزی که پذیرفتن آن قابل قبول نباشد ، یعنی آن صفت وجود واقعی

ندارد و با عقل و منطق هم ناسازگار است ؛ مانند:

" آه سعدی اثر کند در سنگ                    نکند در تو سنگدل اثری"

سعدی در این بیت ، در بیان شدت تأثیر دورری (فراق) یار اغراق می کند و می گوید در فراق یار من حتی سنگ هم به ناله در

می آید.

" که گفت برو دست رستم ببند؟                        نبندد مرا دست، چرخ بلند "

در این بیت رستم ادعا می کند که چرخ (آسمان) هم نمی تواند دست اورا ببندد (اسیر کند) یعنی در قدرت و نیرو و توان خود

اغراق کرده است. این ادعا ، عقلا" و عادتا" پذیرفتنی نیست .

?  نکته درشعر فارسی بهترین نمونه های اغراق را می توان درشاهنامه فردوسی (که حماسی است) یافت.

نمونه هایی ازآن:

الف) اغراق در شدت خشم رخش (اسب رستم )

" خروشید و جوشید و برکند خاک         ز ̓سمش زمین شد همه چاک چاک "

ب) اغراق در تنومندی و قدرت رستم :

" به تنها یکی گور بریان کنی                هوارا به شمشیر گریان کنی "

تست23: در همه ی گزینه ها به جز گزینه ی . . . . . آرایه ی اغراق وجود دارد .

1)  خروش آمد از باره ی هر دو مرد                                توگفتی بدرید دشت نبرد. 2)  هرگز کسی ندید بدین سان نشان برف                     گویی که لقمه ای است زمین در دهان برف 3)  صبح دم از عرش می آمد خروشی عقل گفت              قدسیان گویی که شعر حافظ از بر می کنند. 4)  چنان دید بر روی دشمن ز خشم                               که شد ساخته کارش از زهر چشم

پاسخ: گزینه 4 صحیح است.

در این بیت شاید قدری مبالغه وجود داشته باشد اما در مصراع دوم معنی اگر چه کنایی است اما واقعی است و اغراقی در کار

نیست.

ارایه لفّ و نشر

لفّ و نشر: شاعر یا نویسنده در ابتدا یک یا چند کلمه را می آورد (به این عمل لفّ می گویند) و در ادامه ، معنی ، توضیحات و وصف آن یک یا چند کلمه را بازگو می کند. (به این عمل نشر می گویند).

" دانش  و  خواسته  است  نرگس  و  گل                         که به یک جای نشکفد به هم "

1               2                   1        2

در مصراع اول دوکلمه ی "دانش و خواسته" لفّ است و دوکلمه ی "نرگس و گل" نشر.  این لفّ و نشر بر پایه ی تشبیه است ، یعنی دانش به نرگس تشبیه شد و خواسته به گل .

?  نکته گاهی هم کلمات لفّ در مصراع اول و کلمات نشر در مصراع دوم یا در بیت بعدی می آیند؛ مانند: " ای شاهد افلاکی در مستی  ودر   پاکی             من  چشم  تو را مانم ، تو  اشک مرا مانی "                                 1                 2                          1                          2                         در این بیت ، مستی و پاکی لفّ هستند و چشم و اشک نشر .

?  نکته لف و نشر به دو قسمت تقسیم می شود : الف) مرتّب            ب) مشوّش (نامرتب) الف ) مرتّب: کلمات لفّ و کلمات نشر ، به ترتیب قرار می گیرند ؛ مانند: " چه باید  نازش  و  نالش بر اقبالی  و ادباری         که تابر هم زنی دیده نه این بینی نه آن بینی "                    1         2           1            2 واژه‌های " نازو نال" لف هستند و واژه های " اقبال و ادبار " نشر . ب)مشوش (نامرتب) : جای توضیحات نشر نامرتب و به هم ریخته است ؛ مانند: " اگر زخلق، ملامت و گرز کرده ، ندامت       کشیدم از تو کشیدم ، شنیدم از تو شنیدم "                               1                       2               2                             1 اگر خوب دقت کنید ، واژه ی " کشیدم" توضیحی است برای "ندامت" که باید بعد از شنیدم قرار گیرد اما چنین نشد ؛ یعنی در مصراع دوم کلمات نشر جابه جا شدند.

تست22: در همه ی گزینه ها ، آرایه ی لف و نشر وجود دارد به جز ..............

1)  به روی بخت ز دیده ، ز چهر عمر به گردون                 گهی چو اشک نشستم ، گهی چو رنگ پریدم 2) برید و درید و شکست و بست                                 یلان  را سر و سینه و پا و دست 3) به جز و وفا و عنایت ، نماند در همه عالم                   ندامتی که نبردم ، ملامتی که ندیدم 4) به حسن و خلق توان کرد صید اهل نظر                      به دام و بند نیازند مرغ دانا را

پاسخ: گزینه 3 صحیح است.

دراین گزینه شاعر می گویند: من درهمه ی عالم هم ندامت بردم هم ملامت اما از وفا و محبت چیزی نصیبم نشد. با این

معنی به آسانی متوجه می شوید که لف و نشری در این گزینه وجود ندارد.

ارایه ایهام تناسب

ایهام تناسب: کلمه ای که دارای دو معنی باشد ولی برخلاف ایهام ، یک معنی آن پذیرفتنی است ومعنی دوم آن با بعضی از

واژه های جمله تناسب دارد ، یعنی آرایه ی مراعات نظیر می سازد ؛ مانند:

"ز دیوارها خشت و از بام سنگ               به کوی اندرون تیغ و تیر خدنگ "

"خشت" دارای دو معنی است: 1- خشت (گل پخته ، آجر)  2- نوعی نیزه ی کوچک .

درمعنی نوعی نیزه با واژه های تیغ و تیرخدنگ مراعات نظیر است .

"چون شبنم اوفتاد ̓بدم پیش آفتاب           مهرم به جان رسید و به عیّوق بر شدم "

واژه ی "مهر" دو معنی دارد: 1- خورشید   2- عشق و محبت.

عشق و محبت معنی پذیرفتنی است اما واژه ی خورشید با کلمه های عیّوق (نوعی ستاره) و آفتاب مراعات نظیر می سازد.

تست21: در همه ی گزینه ها به جز گزینه ی .............. صنعت ادبی ایهام تناسب وجود دارد؟

1)  نبود ازتو گزیری چنین که بار غم دل                        ز دست شکوه گرفتم ، به دوش ناله کشیدم . 2)  چنان سایه گسترد برعالمی                                 که زالی نیندیشد از رستمی 3) کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز                 باشد که باز بینم دیدار آشنا را 4)  گوشم به راه تا که خبر می دهد ز دوست                صاحب خبر بیامد و من بی خبر شدم .

پاسخ: گزینه 4 صحیح است.

در گزینه ی 2 زال ایهام تناسب دارد. در گزینه ی 3 آشنا به دو معنی شنا کردن وآشنا به کار رفته است که در معنی شناکردن با

کشتی تناسب دارد ، اما در گزینه ی 4 واژه ی بی خبر ایهام دارد نه ایهام تناسب .

ارایه ایهام

ایهام: آوردن کلمه یا عبارتی در شعر یا نوشته که دارای دو یا چند معنی باشد، اما فقط یکی از این معنا آشکارتر باشد به

عبارت دیگر در ایهام دو معنی نزدیک ودور وجود دارد که منظور شاعر یا نویسنده اغلب معنی دور است؛ مانند:

" گفتم غم تو دارم گفتا غمت سرآید             گفتم که ماه من شو گفتا اگر برآید "

در این بیت فعل "برآید"  به دو معنی به کار رفته است : 1- طلوع کند       2- امکان پذیر باشد.

" بی مهر ر̓خت ، روز مرا نور نمانده است          وز عمر مرا جز شب دیجور نمانده است "

در این بیت کلمه ی "مهر" به دو معنی به کار رفته است: 1- عشق و محبت         2- خورشید.

?  نکته ایهام زمانی صورت می گیرد که هردو معنی به ذهن بیاید ، یعنی یا از معنی نزدیک به معنی دور آن برسیم مانند بیت بالا که درنگاه اول واژه ی عشق و محبت به ذهن می آید اما نظر شاعر معنی دور آن " خورشید" است. یا این که گاهی هردو معنی قابل قبول است. درهرصورت هردو معنی درشکل گیری ایهام مؤثر هستند "دی می شد و گفتم صنما عهد به جای آر          گفتا غلطی خواجه دراین عهد وفا نیست " در این بیت واژه ی " عهد" هم در مصراع اول به کار رفته است هم در مصراع دوم . واژه ی "عهد" به دو معنی "پیمان و روزگار" است ؛ اما آرایه ی ایهام فقط در مصراع دوم وجود دارد ، زیرا هر دو معنی پیمان و روزگار از واژه ی عهد که در مصراع دوم است دریافت می شود. اگر به مصراع اول دقت کنیم متوجه می شویم که واژه ی عهد دراین مصراع فقط به معنی "عهد و پیمان" است ، بنابراین ایهامی شکل نمی گیرد.

?  نکته مهم اگر کلمه ای در فرهنگ لغت دارای دو معنی یا بیشتر باشد در صورتی درجمله یا بیت ایهام می سازد که دو معنی نزدیک و دور ازآن به دست بیاید نه یک معنی.

تست20: در همه ی گزینه ها آرایه ی ایهام به کار رفته است به جز ........

1)  چون شبنم اوفتاده بُدم پیش آفتاب                             مهرم به جان رسید و به عیـّوق بر شدم 2)  خواهی که سخت و سست جهان بر تو بگذرد              بگذار ز عهد سست و سخن های سخت خویش . 3)  عرضه کردم دو جهان بردل کار افتاده                            به جز از عشق تو باقی همه فانی دانست . 4)  برو طواف دلی کن که کعبه ی مخفی است                  که آن خلیل بنا کرد و این خدا خود ساخت .

پاسخ: گزینه 2 صحیح است. عهد دراین بیت به معنی "پیمان" به کار رفته است و ایهام به وجود نمی آورد.

ارایه حس امیزی

حس آمیزی: درهم آمیختن دو حس با یکدیگر .

" انسان دارای پنج حس " لامسه ، چشایی ، بویایی ، شنوایی و بینایی " است. هرگاه دو یا چند حس از این حواس پنج گانه

را باهم در‌ آمیزیم ، آرایه‌ی حس آمیزی به وجود می‌آید: مانند:

"̓ ر̓خ شاه کاووس ̓پر شرم دید              سخن گفتمش با پسر نرم دید "

دراین بیت سخن گفتن که مربوط به حس شنوایی است ، یعنی ما سخن را می شنویم ، با حس لامسه (نرم بودن) در

آمیخته شد ← دو حس شنوایی و لامسه باهم تلفیق شده اند.

" و چندان که خش خش سپید زمستانی دیگر / از فراسوی هفته های نزدیک / به گوش آمد."

دراین شعر، واژه ی "سپید" که دیدنی است (حس بینایی) به خش خش که شنیدنی (حس شنوایی) است. نسبت داده شد.

$ توجه  آرایه ی حس آمیزی یا به شکل یک ترتیب می آید ، یعنی دوحس به وسیله ی کسره به هم پیوند داده می شوند.  مانند: " نغمه ی   سوزان    ،      صدای    گرم      ،       خبر    تلخ         ،        نگاه     سرد  "          شنوایی    لامسه    ،    شنوایی   لامسه    ،    شنوایی  چشایی   ،     بینایی    لامسه

یا این که دو یا چند حس درداخل مصرع ، بیت یا جمله پراکنده هستند، مانند: تلفیق دو حس: " در سخن مخفی شدم مانند بو در برگ گل                         هر که خواهد دیدنم گو در سخن بیند مرا" در این بیت، سخن امری شنیدنی و دیدن بینایی هستند که با هم آمیختخ شدند.

تلفیق سه حس:

" ازاین شعر تر شیرین ز شاهنشه عجب دارم         که سر تا پای حافظ را چرا در زر نمی گیرد؟ "

شعر ← شنیدنی (شنوایی) ،  تر ← لمس کردنی (لامسه) و شیرین ← چشیدنی (چشایی) هستند، همان طور که می بینید

سه حس شنوایی ، لامسه و چشایی با هم درآمیخته شده اند.

تست19: در همه ی گزینه های زیر صنعت ادبی حس آمیزی به کار رفته است به جز .......

1)  قابیلیان بر قامت شب می تنیدید              هابیلیان بوی قیامت می شنیدند. 2)  آه مشتاقان ، نسیم نوبهار یاد اوست         رنگ ها خفته است بیدل ! در صدای عندلیب 3)  و آسمان فریبی آبی رنگ شده و الماس های چشمک زن و بازیگر ستارگان  ......... 4)  پراکنده گشتند ز آوردگاه                          غمی گشته اسبان و مردان تباه

پاسخ: گزینه 4 صحیح است.

ارایه تناقص

تناقض (پارادوکس، متناقض نما): آوردن دو کلمه یا دو معنی متناقض درکلام.

به این مثال دقت کنید: جامه اش شولای عریانی است.

واژه ی شولا به نوع لباسی گفته می شود که برای پوشیدن بدن است. هرگاه با واژه ی عریانی ( = لخت بودن ) همراه شود

معنی خود را ازدست می دهد. به عبارت دیگر: عریانی ناقض وجود " شولا " است.

?  نکته درآرایه ی تناقص وجود یکی بدون تردید نبود دیگری رادر پی خواهد داشت.

?  نکته آرایه ی پارادوکس اغلب به سه شکل زیر ظاهر می شود: الف) دو کلمه‌ی متضاد (دو صفت مخالف) به وسیله ی کسره به هم ربط داده می شوند: " آوازهای خاموش،  سلطنت فقر، نگاه مهربان مرگ، ارتفاع پست، پیدای پنهان، فریاد بی‌صدا و ...... " " هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای           من در میان جمع و دلم جای دیگر است " دراین بیت دو واژه ی " حاضر و غایب "دو صفت متناقض اند˛ یعنی وجود یکی نقض وجود دیگری است. " چنین نقل دارم زمردان راه                     فقیران منعم ˛گدایان شاه " درمصراع دوم، " فقیران منعم " و " گدایان شاه "  ← متناقض نما ب) دو کلمه ی متضاد به یک چیز نسبت داده می شود: " درکارگه کوزه گری رفتم دوش           دیدم دوهزار کوزه گویا و خموش " دراین بیت دو کلمه ی متضاد گویا و خموش به کوزه نسبت داده شد ← متناقض نما " مگر اشک سیه روزان که سیل حوادث را هدایت می کند، به استحکام کاخ پوشالی جباران به سخره نمی نگرد؟ " دو واژه ی متضاد استحکام و پوشالی به کاخ نسبت داده شد ← متناقض نما ?  نکته مهم متناقض نما را نباید با آرایه ی تضاد اشتباه کرد به مثال زیر دقت کنید: " بر اوج چو پرواز کنم از نظر تیز        می‌بینم اگر ذره ای اندر تک دریاست " در این بیت دو کلمه ی " اوج " و " تک " باهم متضاد هستند ولی وجود یکی دیگری را نقض نمی کند، بنابراین آرایه ی این بیت تضاد است نه متناقض نما. ج) از طریق معنی واژه ها و عبارات می توان به وجود پارادوکس پی برد: " گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد           گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید" توجه به بیت شود: آن چه که باعث گمراهی می شود بوی زلف است، اما درمصراع دوم همین بوی زلف گمراه کننده ، رهبر می شود. می توان به این شکل خلاصه کرد ← رهبر گمراه " ای آفتاب خوبان می جوشد اندرونم        یک ساعتم بگنجان در سایه ی عنایت " دراین بیت، شاعر از آفتاب می خواهد که وی را در سایه ی عنایت خودش قرار دهد. دقت کنید که آفتاب و سایه باهم مخالف هستند ولی دراین بیت وجود یکی نبود دیگری را در پی دارد ، یعنی همان متناقض نما . می توان گفت ← سایه‌ی آفتاب .

تست18: در همه ی گزینه ها آرایه ی متناقض نما وجود دارد به جز ........

1)  ز کوی یار می آید نسیم باد نوروزی            ازاین باد از مدد خواهی چراغ دل برافروزی 2)  بدین ̓خردی که امد حبّه ی دل                   خداوند دو عالم راست منزل  3)  همه ی در جنبش و دایم درآرام                 نه آغاز یکی پیدا نه انجام 4)  کنار نام تولنگر گرفت کشتی عشق           بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی

پاسخ: گزینه 2 صحیح است. حبه ی دل با همه ی کوچکی اش ، جایگاه خداوند است ( پارادوکس وجود ندارد )

ارایه تلمیح

تلمیح (اشاره): هر گاه در نوشته یا شعر به آیه یا حدیث یا داستان های عاشقانه، عارفانه، تاریخی، اساطیری و... اشاره شود، آرایه ی تلمیح پدید می آید.

مثال:

 «خوردست خدا ز روی تعظیم                             سوگند به روی همچو ماهت»

 اشاره به آیه ی «لَعَمرُک اِنَّهم لَفی سَکرتِهِم یَعمَهون»: به جان تو سوگند که آنان در مستی خود سرگردان اند.

(سوره ی حجر-آیه ی 72) 

 «نی حدیث راه پر خون می کند                         قصّه های عشق مجنون می کند»

اشاره به داستان عاشقانه ی لیلی و مجنون

 «نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت       متحیّرم چه نامم شَه ملک لافَتی را»

 اشاره به حدیث معروف «لافتی الّا علی لا سیف الّا ذوالفقار»: جوان مردی چون علی و شمشیری چون ذوالفقار نیست.

 «یوسف صدیق (ع) در خشک سالی مصر سیر نخوردی تا گرسنگان فرامُش نکند.

اشاره به یک ماجرای تاریخی (داستان حضرت یوسف و خشک سالی مصر) 

  تست15: در همه ی گزینه ها، به جز... آرایه ی تلمیح وجود دارد؟

 1)هر کسی کو دور ماند از اصل خویش                   باز جوید روزگار وصل خویش

 2)الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها                     که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

 3)به جز از علی که گوید به پسر که قاتل من           چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا

 4)الا ای یوسف مصری که کردت سلطنت مغرور        پدر را باز جو آخر کجا شد مهر فرزندی  

پاسخ: گزینه ی2

گاهی واژه هایی که آرایه ی تلمیح را به وجود می آورند، مراعات نظیر هم هستند؛ مانند: دو واژه ی «اسکندر» و «دارا» در بیت زیر:  «آیینه ی سکندر جام می است بنگر                      تا بر تو عرضه دارد احوال مُلک دارا» اشاره به واقعه ی تاریخی اسکندر و دارا (داریوش). همچنین واژه ی «اسکندر» واژه ی داریوش را به یاد می آورد.

?  نکته 24 مهم

گاهی یک واژه یا دو واژه یک یا چند آرایه را با هم می پذیرند. برای اثبات این گفته به بیت بالا دقت کنید: ترکیب «جام می» مشبه است و «آیینه ی سکندر» مشبه به، علاوه بر این، «جام می» استعاره از «قلب انسان عارف» هم است قبلا هم گفتیم که در بین واژه های «آیینه ی سکندر» و «دارا» آرایه های تلمیح و مراعات نظیر برقرار است. حال خودتان قضاوت کنید که واژه های «آیینه سکندر» ، «جام می» و «دارا» چند آرایه ی مختلفی را پذیرفته اند!

?  نکته 25 خیلی مهم

ارایه تضمین

تضمین: آوردن آیه، حدیث یا مصراع، بیت، سخنی از دیگران در شعر، نوشته یا گفتار خویش؛  مانند:  آوردن بیت:  «چه زنم چو نای هر دم، ز نوای شوق او دم؟                   که لسان غیب خوش تر بنوازد این نوا را «همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی                    به پیام آشنایی بنوازد آشنا را»  در این شعر مرحوم شهریار بیت دوم را (همه شب در این...) از حافظ تضمین کرده است.
عبارت تضمین شده در داخل گیومه («  ») قرار می گیرد. ?  نکته 26  آوردن حدیث:  «درویش بی معرفت نیارامد تا فقرش به کفر انجامد؛ «کادَ الفقرُ اَن یکونَ کُفرا» در این عبارت سعدی حدیث «کادَالفقرُ...» را تضمین کرده است.  در تضمین، قسمتی از حدیث یا آیه، عینا نقل می شود، اما در تلمیح آیه یا حدیث عینا نقل نمی شود، بلکه به معنی و مفهوم آنها اشاره می شود.  ?  نکته 27   تست16: در کدام گزینه آرایه ی تضمین وجود ندارد؟  1)چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت                  شیوه ی جناتُ تجری تحتِها الاَنهار داشت  2)چه وصفت کند سعدی ناتمام؟                                  عَلَیک الصَّلوة ای نبی السَّلام  3)که یکی هست و هیچ نیست جز او                            وحده لا اِله الّا هو  4)خیز تا خاطر بدان تُرک سمرقندی دهیم                       کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی پاسخ: گزینه ی2  4- تضاد (طباق): دو کلمه ای که از نظر معنی، متضاد، باشند. مانند:  «اشکم ولی به پای عزیزان چکیده ام                           خارم ولی به سایه ی گل آرمیده ام» دو واژه ی «خار» و «گل» با هم متضادند.  فعل ها هم می توانند آرایه ی تضاد به وجود آورند. مانند:  «گو بروید یا نروید، هر چه در هر جا که خواهد یا نمی خواهد»  «بروید و نروید»  و «خواهد و نمی خواهد» ضد یکدیگرند. ?  نکته 28  تست17: در همه ی گزینه ها صنعت (آرایه ی) تضاد (طباق) وجود دارد به جز...  1)روزها فکر من این است و همه شب سخنم                  که چرا غافل از احوال دل خویشتنم  2)محرم این هوش جز بی هوش نیست                          مرزبان را مشتری جز گوش نیست  3)همچو نی زهری و تریاقی که دید؟                                    همچو نی دمساز و مشتاقی که دید؟  4)هر نفس آواز عشق می رسد از چپ و راست                ما به فلک می رویم عزم تماشا که راست؟ پاسخ: گزینه ی2

ارایه مراعات نظیر

مراعات نظیر: آوردن واژه هایی در جمله که از یک مجموعه باشند، یعنی این واژه ها با هم تناسب داشته باشند. یا وجود یکی دیگری را به یاد آورد. تناسب ها می توانند از نظر نوع، مکان، جنس، همراهی، زمان و... باشد مانند:  «بحر آفرید و بر و درختان و آدمی                     خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد» در این بیت، واژه های «خورشید»، «ماه» و انجم (ستارگان) با هم تناسب هم جنسی دارند. علاوه بر این در بین واژه های «بحر و برّ» و «لیل و نهار» تناسب (مراعات نظیر) وجود دارد.  مثال دیگر:  «بدو گفت رستم که تیر و کمان                         ببین تا هم اکنون سر آری زمان»  واژه ی «تیر  و کمان» با هم تناسب عملی دارند.  گاهی تناسب، در بین واژه ها، همراه با شباهت است: مانند: واژه های «قامت و سرو» در مصراع زیر:  «قامتش را سرو خواندم رخ کشید از من به خشم»  یعنی قامت او را به سرو تشبیه کردم. ?  نکته 21  گاهی تناسب، در بین واژه ها، همراهی است، یعنی وجود یک واژه، واژه ی دیگر را به یاد آورد. مانند: دو واژه ی «لیلی» و «مجنون» در بیت زیر:  «مجنون به هوای کوی لیلی در دشت        در دشت به جست و جوی لیلی می گشت» ?  نکته 22  دو کلمه ی متضاد هم می تواند مراعت نظیر باشد؛ مانند: دو واژه ی «توانگر» و «درویش» در مصراع زیر:  «توانگرا دل درویش خود به دست آور» ?  نکته 23   تست14: در همه ی گزینه ها، به جز... آرایه ی مراعات نظیر وجود دارد؟  1)مردی حوادث پایمال همت او                      عالم ثنا گوی جلال همت او  2)کمان به زه را به بازو فکند                          به بند کمر بر، بزد تیر چند  3)حافظ از باد خزان در چمن دهر مرنج             فکر معقول بفرما گل بی خار کجاست  4)امشب صدای تیشه از بیستون نیامد           گویا به خواب شیرین فرهاد رفته باشد پاسخ: گزینه ی1